Između sna i smrti: Ko je bio srpski pjesnik Vladislav Petković Dis

Kuća mraka, mrtva draga i pjesma o zaboravljenoj pjesmi – ovi magloviti, uzbudljivi i pomalo sablasni motivi dugo su opsijedali jednog umjetnika razbarušene kose.

„Kada pomisle na pjesnika, ljudima uglavnom padne na pamet Vladislav Petković Dis”, kaže Uroš Đurković, književni kritičar i teoretičar književnosti sa Instituta za srpsku kulturu Priština – Leposavić na Kosovu.

„Govoriti o njemu, znači govoriti o srpskoj poeziji u cjelini”, dodaje on u izjavi za BBC na srpskom.

Zajedno sa Jovanom Dučićem, Milanom Rakićem, Aleksom Šantićem i Milutinom Bojićem, Dis se ubraja među pjesnike koji su oblikovali srpsku poeziju 20. vijeka.

„Njegovi stihovi često poprimaju proročki ili vizionarski ton, teže da prodru preko granica uobičajenog shvatanja i artikulisanja istine koje postoje van domašaja jezika ili čulnog iskustva”, kaže Dominika Gapska sa Univerziteta u Poznanu u Poljskoj za BBC na srpskom.

Neke od Petkovićevih najpoznatijih pjesama su Možda spava, Nirvana, Jutarnja idila.

Za vrijeme kratkog, 37-godišnjeg života, napisao je dvije zbirke poezije – Utopljene duše i Mi čekamo cara.

Odrastanje i mladost

Ni decenijama posle prerane smrti Vladislava Petkovića Disa, nisu se znali pouzdani podaci iz njegovog života, kaže Olivera Nedeljković iz biblioteke koja nosi njegovo ime u Čačku.

„Čak se i u enciklopedijama nalazilo se mnoštvo krupnih omaški, pa je trebalo precizno utvrditi hronologiju i topografiju njegovog života i upisati nedostajuća imena na razgranato porodično stablo Disovih roditelja, Marije i Dimitrija Petkovića”, dodaje ona u izjavi za BBC na srpskom.

Rođen je u Zablaću kod Čačka 1880. godine.

Nije sasvim sigurno gdje je budući pjesnik započeo školovanje, jer su Petkovići, osim mehane u Zablaću, tih godina imali i kuću u Palilulskom sokaku u Čačku, dodaje Nedeljković.

Poslije očeve smrti i materijalne propasti porodice, budući pjesnik nastavlja školovanje u Zaječaru, gde je radio njegov brat Radoslav, oficir.

Ne uspijeva da maturira, ali nije poznato gdje ni kako provodi godine do prvog važnog podatka u njegovoj bibliografiji: 1. jula 1903. godine kada mu ugledni list Srpski književni glasnik objavljuje pesmu Idila, kaže Nedeljković.

Pjesma je bila potpisana pseudonimom – Dis.

Dis je jedan od junaka srpske kulture koji je mnogo prepoznatljiviji po nadimku, nego po imenu, kaže Đurković.

„Postoji nekoliko priča o tome kako je ovaj nadimak nastao: jedna upućuje na Božanstvenu komediju italijanskog renesansnog umetnika Dantea Aligijerija, druga ga povezuje sa riječju diskontinuitet, što bi se odnosilo na neki prekid u tadašnjim umjetničkim tendencijama.

„Ipak, najverovatnije je da je nadimak nastao od njegovog imena Vladislav”, objašnjava on.

Po dolasku u Beograd, mladi pjesnik se priključuje krugu beogradskih boema.

„Živio je od malih i neredovnih honorara.

„Objavljuje stihove u važnim književnim časopisima toga doba kao što su Srpski književni glasnik, Carigradski vesnik, Nova iskra, Zvezda, Delo”, kaže Nedeljković.

Radio je kao učitelj u Prliti kod Zaječara, međutim, zbog lošeg zdravstvenog stanja i nemogućnosti da se navikne na političke spletke, ubrzo traži odsustvo, priča ona.

Vraća se u Beograd, boemskom životu, nastavljajući da piše i objavljuje poeziju.

„U aprilu 1911. upoznao je Hristinu Tinku Pavlović sa kojom je dobio dvoje djece – ćerku Gordanu i sina Mutimira”, dodaje Nedeljković.

Nemilosrdni Skerlić

Kada je ovaj pjesnik tamnih vizija objavio prvu zbirku poezije Utopljene duše 1911. godine, komentar Jovana Skerlića, jednog od najuticajnijih književnih kritičara toga doba, bio je oštar.

„On je nekultivisаn čovjek koji mаlo čitа, mаlo znа, koji se nije mаkаo dаlje od Zemunа, i mаnje no iko je u stаnju dа nаm dа nov izrаz moderne duše, kojа je tаko složenа, i moderne umjetnosti kojа je u tolikoj mjeri intelektuаlnа”, napisao je Skerlić.

Kritikovao je Disa da u stihove unosi „mučne i nerazumljive halucinacije”.

Skerlić, tada uticajni profesor Velike škole, bio je nemilosrdan prema mladom pjesniku.

Disova poezija je za Skerlića bila znak dekadencije, koja je upućivala da nešto nije u redu, ne samo s pesnikom, već i sa samim duhom vremena.

„Dis ne razmišlja, ne osjeća i ne pjeva, već halucinira“, napisao je Skerlić 1912. godine.

Za razliku od nekih njegovih savremenika, Dis nije ulazio u javne polemike.

Ipak, Skerlićeva stroga kritika izazvala je kontraefeket, vjeruje Đurković.

„Njegovim opaskama, učvršćena je Disova pozicija u srpskoj poeziji.

„Otvaranje prostora novim temama i drugačijem senzibilitetu – sve ono što je Skerlić kritikovao – danas vidimo kao kvalitet i inovativnost”, dodaje on.

‘Srpski ukleti pjesnik’

Na prvi pogled, francuski pjesnik Čarls Bodler i Vladislav Petković Dis nemaju mnogo zajedničkog – jedan je francuski poeta iz 19. vijeka, drugi srpski pjesnik koji je živeo na prelomu dva veka, u sjenci Prvog svjetskog rata.

Ipak, istraživači vjeruju da drugačije.

„Disova poezija pokazuje tematske i stilske paralele sa Bodlerovom, posebno u istraživanju motiva propadanja, melanholije i mračnijih dijelova ljudske psihe.

„Oba pjesnika koriste simbole da bi se udubili u složene emocionalne i filozofske nijanse, a Disov rad se može posmatrati kao dio šireg simbolističkog pokreta na koji je Bodler značajno uticao”, navela je Dominika Gapska za BBC na srpskom u pisanom odgovoru.

Simbolizam je književni pravac, nastao u Francuskoj krajem 19. veka koji je koristio simbole i muzikalnost jezika.

Đurković stavlja Disa u red evropskih „ukletih pjesnika”.

Ukleti pjesnici (les poètes maudits) je ime za grupu francuskih umjetnika iz druge polovine 19. veka, poznatih po buntovničkom duhu, životu na margini društva i inovacijama u poeziji.

Naziv je uveo pjesnik Pol Verlen u istoimenoj zbirci eseja iz 1884., u kojoj je opisao njegove savremenike i prijatelje, među kojima je bio i Bodler, a koji su, poput njega, bili „prokleti” zbog talenta, osećajnosti i neprilagođenosti svijetu.

Disove pjesme su prožete simboličkim slikama, često se vrteći oko motiva noći i sjenke, koji služe i kao centralne metafore za egzistencijalnu neizvjesnost, smrt i skriveno znanje, dodaje Gapska.

Dis je nezaobilazna pjesnička stanica za one koji hoće ozbiljnije da se bave poezijom, smatra Đurković.

Učenja sa Dalekog Istoka

Gapska je proučavala veze Disove poezije i budizma – religije i filozofije nastala u Indiji oko 6. veka prije nove ere.

Povod je bila njegova pesma Nirvana:

I nirvana imala je tada

Pogled koji nema ljudsko oko:

Bez oblika, bez sreće, bez jada,

Pogled mrtav i prazan duboko.

„Iako pjesnik nikada nije posjetio Daleki istok niti se susreo sa budizmom na njegovom izvorištu, bio je inspirisan njime”, kaže Gapska.

Njegovo razumijevanje je „vjerovatno došlo iz evropskih, posebno njemačkih tumačenja budizma i hinduizma”.

Prikaz nirvane – stanja mira koje neki nazivaju „utrnućem svijesti o sebi” – „budizam vidi kao duboku vrstu pesimizma”, dodaje ona.

To je „stanje koje oscilira između smrti, ništavila, duhovnog savršenstva i rastakanja u prirodu”, objašnjava.

Pjesnik vjeruje u „stalnu reinkarnaciju” – učenje po kojem se čovjek poslije smrti ponovo rađa u drugom tijelu.

U srpskoj književosti pojavljuje se nekoliko pjesama sa temom nirvane, ali je Disova najuspjelija, ocjenjuje Uroš Đurković.

Početak Velikog rata: Pariz, Krf i Nica

Pjesnikov uobičajeni život u Beogradu naglo prekida poziv da se priključi srpskoj vojsci tokom Prvog svjetskog rata, koji je trajao od 1914. do 1918. godine.

U Velikom ratu, kako se još naziva, učestvovala je većina velikih svjetskih sila, grupisanih u dva sukobljena vojna bloka – Saveznika i Centralnih sila.

Poslije mobilizacije, Dis je brzo oslobođen dužnosti i postavljen za ratnog dopisnika Braničevskog okruga, kaže Olivera Nedeljković.

Ipak, zbog pogoršanja situacije on sklanja porodicu u Čačak, a pridružuje se vojsci u povlačenju preko Albanije gdje je sa grupom intelektualaca od grčkog ostrva Krf nastavio put za Francusku, dodaje ona.

Albanska golgota je naziv za strateško povlačenje srpske vojske i civila preko krševa i zavijanih planina Albanije i Crne Gore od novembra 1915. do januara 1916. godine, pošto su zemlju sa svih strana opkolile neprijateljske snage – Austrougarska, Njemačka i Turska, a potom i Bugarska.

Umorni i bolesni pjesnik sa Krfa dalje putuje u Nicu, gdje liječi tuberkulozu, a potom odlazi u Pariz.

„Svjedoci pamte da je u francuskoj prijestonici uvijek bio zamišljen i tužan, ali, dostojanstven.

„Tamo sarađuje sa srpskim časopisima i piše pjesme od kojih će neke docnije biti objavljene u Krfskom zabavniku”, nastavlja.

‘Pjesmu jednu svu noć što sam slušao’

Preko oglasa u novinama, supruga mu je tražila da porodici u okupiranoj Srbiji pošalje novac.

„Očajan što njegova porodica živi u bijedi, iako je prijatelju davao čitavu platu i molbu da je sa Krfa redovno šalje u Srbiju, pjesnik kreće preko Tulona, Rima i Napulja za Krf”, kaže Nedeljković.

U zoru 30. maja 1917, pogođena je lađa „Italija” na kojoj je bio i Dis.

Kad su ga francuski mornari izvukli na obalu, u njegovim džepovima našli su naočari, i pomalo novca, kaže Nedeljković.

„Neke pjesme su sasvim sigurno zauvijek, zajedno sa pjesnikom, nestale u morskim talasima”, dodaje.

„Disovo stvaralačko zavještanje od tada polako počinje samostalno da živi, a slava, vijek kasnije, nastavlja da raste”.

Autora pesme o zaboravljenoj pesmi, istorija, ipak nije zaboravila.